Udział w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością jest prawem majątkowym, które może być przedmiotem obrotu cywilnoprawnego. Jego zbycie, w zależności od postanowień umowy spółki, może być całkowicie swobodne lub ograniczone poprzez obowiązek uzyskania zgody spółki lub innych wspólników. Zgodnie z art. 180 k.s.h., udział może być zbywany w całości, w części lub jako jego ułamkowa część, o ile nie stoi temu na przeszkodzie treść umowy spółki.
Zbycie udziału jest czynnością prawną inter vivos, a więc odbywa się na podstawie umowy zawartej pomiędzy zbywcą a nabywcą. Wraz ze zbyciem udziału przechodzą na nabywcę prawa i obowiązki wynikające z członkostwa w spółce, co ma istotne znaczenie w kontekście funkcjonowania spółki oraz ochrony interesów jej wspólników.
W orzecznictwie przyjęto, że sprzedaż udziału nie może być uznana za czynność pozorną wyłącznie z powodu znacznego zaniżenia ceny, o ile nie budzi to wątpliwości co do faktycznego rozporządzenia przedmiotem umowy (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 20 maja 2016 r., I ACa 156/16, LEX nr 2063795).
Forma czynności prawnej i skutki jej naruszenia
Zgodnie z art. 180 § 1 k.s.h., umowa zbycia udziałów, jego części lub ułamkowej części wymaga formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, pod rygorem nieważności. Jest to forma restrykcyjna, mająca na celu zapewnienie pewności obrotu oraz przeciwdziałanie potencjalnym nadużyciom.
Należy podkreślić, że wymóg ten nie obejmuje umów przedwstępnych dotyczących zbycia udziałów. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 stycznia 2014 r. (II CSK 264/13, Glosa 2014, nr 12, s. 10), umowa przedwstępna zobowiązująca do zbycia udziału może być zawarta w formie pisemnej zwykłej, a jej skuteczność zależy od późniejszego zawarcia umowy rozporządzającej zgodnie z wymaganiami kodeksu spółek handlowych.
Ograniczenia w zbywaniu udziałów – zgoda spółki i inne restrykcje
Obrót udziałami w spółce z o.o. może być ograniczony poprzez:
- Konieczność uzyskania zgody spółki – art. 182 k.s.h. przewiduje, że umowa spółki może uzależnić zbycie udziału od zgody zarządu, zgromadzenia wspólników lub innego organu. W przypadku odmowy zgody, wspólnik może zwrócić się do sądu rejestrowego o jej udzielenie, co potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 9 lutego 2007 r. (III CSK 311/06, LEX nr 274197).
- Prawo pierwszeństwa i prawo pierwokupu – spółka lub inni wspólnicy mogą mieć prawo do nabycia udziałów przed ich sprzedażą osobom trzecim. Różnice między tymi instytucjami wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z 4 lutego 2011 r. (III CSK 198/10, OSNC-ZD 2011, nr 4, poz. 90), podkreślając, że prawo pierwszeństwa wymaga wyraźnego uregulowania w umowie spółki, natomiast prawo pierwokupu może wynikać z przepisów kodeksu cywilnego.
- Ograniczenia w umowie spółki – wspólnicy mogą wprowadzić dodatkowe wymogi, np. konieczność uzyskania zgody na zbycie udziałów przez określone organy, co nie może jednak prowadzić do całkowitego wyłączenia zbywalności udziałów (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 2 kwietnia 2014 r., I ACa 115/14, LEX nr 1498988).
Wpływ zbycia udziałów na sytuację wspólnika i spółki
Nabywca udziału wstępuje w prawa i obowiązki dotychczasowego wspólnika, co oznacza m.in.:
- prawo do uczestniczenia w zgromadzeniach wspólników,
- prawo do dywidendy,
- obowiązek wniesienia dopłat, jeżeli były przewidziane w umowie spółki.
Nie wszystkie prawa i obowiązki wspólnika mogą jednak przejść na nabywcę udziału. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 marca 2019 r. (I CSK 257/18, LEX nr 2639485) uznał, że uprawnienie do uchylenia się od skutków oświadczenia woli dotyczącego przystąpienia do spółki nie przechodzi na nabywcę udziałów, gdyż dotyczy czynności prawnej poprzedniego wspólnika.
Istotną kwestią jest także sytuacja, w której zbywany udział wiąże się z wierzytelnościami wspólnika wobec spółki. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 4 września 2014 r. (II CSK 776/13, LEX nr 1541048), na nabywcę udziału nie przechodzą automatycznie wierzytelności przysługujące poprzedniemu wspólnikowi wobec spółki, chyba że strony umowy postanowią inaczej.
Cena zbycia udziałów i jej wpływ na transakcję
Cena udziału może odbiegać od jego wartości nominalnej i zależy od rzeczywistego stanu majątkowego spółki. Może być zaniżona lub zawyżona w zależności od interesów stron, jednak nie może to prowadzić do obejścia prawa lub pozorności transakcji.
Sąd Najwyższy w wyroku z 26 kwietnia 2018 r. (I CSK 157/17, LEX nr 2483329) podkreślił, że cena udziału nie zawsze odzwierciedla wartość przedsiębiorstwa, ponieważ sprzedaż udziałów dotyczy praw korporacyjnych, a nie samego majątku spółki. W konsekwencji, zapewnienia zbywcy co do kondycji spółki nie podlegają regułom rękojmi za wady fizyczne rzeczy, ale mogą wiązać się z odpowiedzialnością gwarancyjną zbywcy.
Zastaw i użytkowanie udziałów jako alternatywa dla ich zbycia
Poza sprzedażą, udziały mogą być również przedmiotem zastawu lub użytkowania, co stanowi alternatywę dla ich całkowitego zbycia. Zastaw na udziałach może zostać ustanowiony jako zabezpieczenie wierzytelności, ale zgodnie z art. 329 k.c., nie daje on wierzycielowi pełnych uprawnień właścicielskich.
W kwestii użytkowania udziałów, Sąd Najwyższy w wyroku z 6 listopada 2014 r. (II CSK 53/14, LEX nr 1532828) uznał, że użytkownik udziałów może wykonywać prawo głosu, jeśli przewiduje to umowa spółki, ale nie musi mieć prawa do dywidendy, co może być przedmiotem odrębnej regulacji umownej.
Zbycie udziałów w spółce z o.o. jest czynnością prawną, która wymaga zachowania szczególnej formy i może podlegać ograniczeniom wynikającym z umowy spółki. Przepisy prawa oraz orzecznictwo wskazują, że swoboda w obrocie udziałami nie jest nieograniczona – ma na celu ochronę stabilności składu osobowego spółki i interesów jej wspólników. Warto zatem przed dokonaniem transakcji dokładnie przeanalizować zarówno postanowienia umowy spółki, jak i potencjalne skutki zbycia udziałów.